29 Ekim 2017 Pazar

METAFORDAN HAYATLAR

Igor Morski

Igor Morski
RAHMİ ÖĞDÜL
27.10.2017

Tanıdık olmayan bir şeyle karşılaştınız diyelim. Önce şaşırır ama çok geçmeden Alice gibi davranırsınız: “Her şey bilmediğim bir dilde yazılmış… Öyle ya, Ayna kitabı bu elbette! Aynaya tutarsam sözcükler doğru yöne döner!” (Lewis Carroll). Yabancı olanı metaforun aynasına tutuyoruz ve birden yabancılığından arınıp tanıdık bir imgeye dönüşüyor. Metafor, bir anlamı bir yerden başka bir yere taşıyor. Bildik bir anlamı bilinmedik, tekinsiz olana yansıtarak yabancı olanı temellük ediyor, tanıdık ve anlaşılabilir hale getiriyoruz. Metafor, yeni olanla karşılaşmamızı eskitiyor, sayesinde eskitilmiş ilişkiler yaşıyoruz. Kullanılmaktan lime lime olmuş metaforları yabancı olana giydirerek kendimize benzetiyoruz.

Mevcut olanı alt üst edecek bir olayı da eskitiyor ve hiç şaşırmıyoruz. İncil’de yazdığı gibi “güneşin altında yeni bir şey yok”. Çünkü metaforlarımız var bizim. En tekinsiz karşılaşmayı tekinli hale getiren, en rahatsız edici yabancıyı bile evcilleştirip kendimize benzeten metaforlar. Metaforlarla düşünmek evden hiç ayrılmamaktır. Ya da evimizi her yere taşımak. Evimizi her yere taşıdığımıza göre her yeni karşılaşma evin tanıdık bir nesnesine dönüşecek. Ve metaforlarla düşündüğümüzde evi her yere taşımakla kalmıyor, hiç dışarı çıkmadığımızı da fark ediyoruz. Oysa José Saramago “kendinizi terk etmezseniz asla keşfedemeyeceksiniz kendinizi” diyordu. Platon’un mağarasından çıkamadığımız için, izledikleri gölgeleri gerçek sanan tutsaklar gibiyiz.

Gölgeleri metaforlarla dışarı taşıyoruz; gölgelerin gölgelerini. Mağaranın bildik anlamlarını dışarıya yansıttıkça dışarıyı, yabancı olanı mağaraya dahil ediyoruz. Mağaranın, evin tonundan kurtulamayacak mıyız? Zor tabi evden kurtulmak. Ama başaranlar var, on iki ton müzisyenleri: “Önceleri gene eninde sonunda eve, asıl tona dönülüyordu; ama yavaş yavaş öyle uzaklara gidilmeye başlandı ki artık temel tona dönmeyi gerektiren bir duygu kalmadı” (Webern). Ton metafordur; her yere bu tonu taşımak fetihçiliktir, yabancı toprakları fethetmek. Evden, tek tondan dışarı çıkmayanlar, on iki tonu, yani çokluğu asla işitemeyecekler. Siz hiç yabancı oldunuz mu? Yabancı olmak, dünyaya bir çocuk gözüyle bakabilmek ve şaşırmaktır; yeryüzünün tüm seslerini kucaklamak. Ve aynı anda eşitsizliğe, sömürüye ve katliamlara şaşırmak. Ama biz her şeyi o kadar kanıksadık ki dışarı çıktığımızda da bu despotik havayı soluyoruz. Kurtulalım bu eril, despotik tek tondan! Gerekirse kekeleyelim, kekelemek iyidir. Gerekirse tökezleyelim, dengemiz bozulsun ki çoklukla birlikte yeni denge oyunları icat edelim ve yeni bir dil.

Kekeledikçe çokluğun çok sesli dilini birlikte keşfedebiliriz. Dil zoraki bir dengeyse ve bu denge tüm tahakküm ilişkilerini içinde barındırıyorsa kekelemek gerekecek. Sözcükleri çatlatmadan, grameri parçalamadan başka bir dünya mümkün değil. Başka bir dünya yaratmaktan söz edenlerin dillerine hiç baktınız mı? Eski dünyanın tüm tahakküm ilişkilerini barındıran bir dil kullanıyorlar. Dil, bir hapishanedir ve tahakküm ilişkilerini barındıran bir dilden yeni bir dünya çıkmaz. Dilden firar edemeyenler, çok sesliliğin özgürlüğünü solumayanlar yeni olanla, yabancıyla hiçbir zaman karşılaşamayacaklar. Dil hapishanesinin duvarlarını çatlatıp firar etmediğimiz sürece erilliğin, tahakkümün, eşitsizliğin dilini üreteceğiz birlikte. Firar etmeliyiz, gerçekliğin çölüne.

Gerçek, sözcüklerin ve dilin ötesinde, ele geçmeyen bir akıştır, sonsuz bir oluş hali. Ve bir metafor olarak dilin kendisi gerçekle karşılaşmamızı engelliyor. “Ağaçlardan, renklerden, kardan ve çiçeklerden söz ettiğimizde şeyler hakkında bir şey bildiğimizi sanıyoruz; fakat özgün varlıklarla hiç örtüşmeyen metaforlardan başka bir şey yok elimizde” (Nietzsche). Siz hiç ağaçla karşılaştınız mı? Karşılaşmıyoruz, ağacı dil hapishanesine kapatıyoruz çünkü. Bir ağaçla, yabancıyla karşılaşsaydık, ağacın dili dilimizi çatlatacak ve doğanın çok sesliliğiyle yeni bir denge, yeni bir dil yaratacaktık. Ağaçla karşılaşsaydık, başka bir dünya kuracaktık. Gezi’de nasıl da çatlatmıştık dilimizi? Çünkü o biricik, eşsiz ağaçla karşılaşmıştık. Unuttuk sonra, yine basmakalıp metaforlara gömüldük.

21 Ekim 2017 Cumartesi

İÇİMDEKİ SES "DENGEYİ BOZ!" DİYOR


Andrey Tarkovski, "Nostalghia", 1983
RAHMİ ÖĞDÜL
20.10.2017

Her şey dengede duruyor, kımıldasanız yıkılacak. Fark etmiyor musunuz? Bu zoraki dengede altta canı çıkanların denge tutkusunu anlayamıyorum. Tepedekilerin kendi denge durumlarını sürdürebilmeleri için sırtımıza yükledikleri onca yük. Bir yük hayvanı gibi bize taşıttırıyorlar kendi yüklerini ve gıkımız çıkmıyor. Sırf dengede kalabilmek uğruna harcanan onca can; canlara kıyıyorlar. Harcanan onca enerji, doğada yaşanan onca kıyım. Şirket diliyle konuşuyor, dışsallıklar (externalities) diyorlar. Dışsallıklar, şirketin kâr amacıyla gerçekleştireceği bir girişimde göz ardı edilen ve hesaba katılmayanlardır. Sadece ve sadece kendi çıkarı peşinde koşan şirketin maliyet hesaplarına dahil etmediği, topluma ve doğaya yüklediği tüm hasarlar, yıkımlar ve kıyımlar. Dışsallıklarız, üç kuruşa harcıyorlar bizi. Şirket-devletlerin savaşlarda harcadığı ölüleriz. Daha fazla çocuk talebi, daha fazla harcanacak can. Kadın bedeni iktidarın tarlası; ölüm tarlaları. Ve biz hâlâ “aman dengemiz bozulmasın” diye susuyoruz. Kımıldasak denge bozulacak.

İşin tuhafı, biz de şirketin gözleriyle bakıyor ve hayatı dışsallaştırıyoruz. Hayatımız boşa harcanacak bir dışsallık. Hayatı harcayıp tüm yatırımlarımızı öte dünyaya yapıyoruz. Yeryüzünün yıkımında, insanların kıyımında hiç mi kabahatimiz yok? “Kabahatin çoğu senin, canım kardeşim!” Dışsallıklar; çünkü bizim meselemiz değil. Ve hayatı dışsallaştırdıkça içimizi boşaltıyoruz durmadan. Sonunda kimlik denilen içi boş bir kabuk kalıyor geriye. Ve içi boş kimlikler olarak dolaşıyoruz sokaklarda. İçimize hiçbir şey işlemiyor. İçimiz yok, kupkuru kabuklarız. Ya da boş şişeler. İktidarın toplayıp yeniden kendi içeriğiyle dolduracağı atıklar. Ve topladıkları boş şişelere kaçak içki doldurup satanlar gibi iktidar da bedenlere kendi zehrini doldurup yasal olarak pazarlıyor. Artık insanlar arası ilişkilerden söz edemiyoruz, ağzımızı açtıkça iktidarın zehrini bulaştırıyoruz birbirimize. Ve dolduruşa gelip yaşamı değil, ölümü çoğaltıyoruz.

İçerideyiz; doğayı, doğamızı dışsallaştırdıkça yarattık içerisini. İçeride düzen var. İçerideki zoraki düzen doğaya, doğamıza rağmen. İçeride denge var, zoraki bir denge. Ve dışsallaştırdığımız tüm yıkımlar, içerideki dengenin sürdürülmesi uğruna. Dışarıda doğa var, doğanın kaotik kuvvetleri; denge ile dengesizliğin muhteşem dansı. Ve içimizdeki doğayı, denge bozucu kuvvetleri dışsallaştırdık, içimiz boş. Tehlikesiz bir sınıflandırma nesnesi olarak raflarda yerimiz hazır. İşlevi belirli hazır nesneler olarak istedikleri yere yerleştiriyorlar bizi şimdi. Dengenin bozulmaması için hazır nesne rolüne alıştırıldık. Hazır nesneler olarak her yerde rastlayabilirsiniz kendinize; ekonomide, politikada, gündelik hayatta ve sanatta. Gerçekleştirdiğimiz tüm eylemler bile iktidarın galerisinde bir sanat gösterisine, performans sanatına dönüşüyor. Eylediğimizi sanıyoruz ama bir vantrolog gösterisindeki kuklalarız. Biz konuşmuyoruz, iktidar konuşuyor bizim yerimize. Yaşadığımızı sanıyoruz, ama ölmeye ve öldürmeye programlamışlar bizi. İçimizdeki ve aramızdaki çokluğu öldürüyoruz.

Andrey Tarkovski’nin 1983 tarihli Nostalghia’sındaki deli “tek kişi olamıyorum” diye haykırıyordu, “kendimi aynı anda sayısız şey olarak hissedebiliyorum.” Biz akıllılar değil, deliler işitebilir çokluğu: “Yararsız görünen seslere kulak vermeliyiz… Kanalizasyon boruları ile dolu beyinlere böceklerin vızıltıları girmeli.” Dışarıda bıraktığımız, dışsallaştırdığımız yaşamın çokluğu girmeli içimize. Çokluğu hissetmiyor musunuz? Nasıl da korkuyor iktidar çok işlevli doğanın içeri girmesinden. Aristoteles de sevmezdi çok işlevliliği; sınıflandırılması zor: “Doğa, kadın ile köle arasında ayrım yapmıştır. Çünkü doğa, pek çok kullanımı olan Delfi bıçağını yapan demirci ustası gibi eli sıkı değildir; her bir şeyi tek bir kullanım için yaratır.” İktidar konuşuyor, tek kullanımlık kadından, kadının fıtratından söz ediyor. Ve ağzımızı açtığımızda da iktidar konuşuyor, ölümüne seviyoruz. Keşke çokluk konuşabilseydi, yaşamına sevebilirdik o zaman. Çok işlevli, sınıflandırılamayan, iktidarın ele geçiremediği Delfi bıçakları bileniyor içimizde. İşitmiyor musunuz? İşitsek denge bozulacak.

14 Ekim 2017 Cumartesi

HAYAL KURMAYI BIRAKIN ARTIK!

Igor Morski
RAHMİ ÖĞDÜL
13.10.2017

Hayal gücünüzü çalıştırmadan önce bir değil, bin kez düşünün. Hayallerinizin gerçek dışı olmasından değil, aksine bir kez daha gerçek olmasından korkuyorum. Kurduğunuz hayaller başkalarının kâbusları oluyor çünkü. Hayallerimizi, mitolojik zamanlardan beri yeryüzüne ve bedenlerimize kazınmış eril ve dişil tahakküm yapıları içinde kuruyoruz. Kahraman oluyor, ejderhaları öldürüyor, uyuyan prensesleri öpüp uyandırıyoruz. Ya da saçımızı kuleden sarkıtıp beyaz atlı prensimizi bekliyoruz. Biliyorum, gerçekliğin içine gömüldüğümüz bir dönemde hayal kurmanın giderek güçleştiğini ve cesaret istediğini. Ama zaten mevcut gerçeklik belirlemiyor mu hayallerimizi? Ve verili gerçeklik içinde kurduğumuz hayallerimizin bir kez daha gerçekleştiği günlerdeyiz. Yine eril kahramanların canavarları öldürdüğü, yine dişi kahramanların boyun eğdirildiği karanlık günlerde. Erilliğe ve dişiliğe biçilen rollerin durmadan tekrarlandığı bu kısırdöngüyü kırmazsak hayallerimiz kâbusumuz olmaya devam edecek. Hayal kurmayalım o yüzden. Ya da imkânsız olanı düşleyelim, mevcut gerçeklikten bizi koparacak olanı. Olmadık şeylere inanmak için alıştırma yapalım mesela: “Ben senin yaşındayken günde yarım saat temrin yapardım aksatmadan; bazen, daha kahvaltıdan önce altı tane olmayacak şeye inandığım olurdu” (Aynanın İçinden, Lewis Carroll).

Durmadan eşitsizlik ve tahakküm üreten bir dünyada yaşadığımızın ve hayallerimizin bile bu tahakküm ilişkilerince belirlendiğinin farkındayız. Dolayısıyla Wilhelm Reich’ın saptaması canımızı acıtıyor: “Kitleler kandırılmadı, faşizmi arzuladılar.” Nasıl kazıdılarsa bedenlerimize, tahakkümden kaçmaya çalışıp serüvenlere atılsak da sonunda yine eril tahakküme yakalanıyor ve kendimizi faşizmi arzularken bulabiliyoruz. Başımıza olmadık şeyler geliyor, canavarlar çıkıyor karşımıza, gözümüzü kırpmadan öldürüyoruz. Yeni yerlerle karşılaşıyor, fethediyoruz. Fethettiğimiz yerlerde norm dışı bedenleri yok edip norm dayatıyoruz. Kahraman Theseus’u mu yoksa yarı boğa, yarı insan Minator’u mu seviyorsunuz diye sorsam? Theseus diyenler çoğunluktadır. Labirentin içine yerleştirilmiş ucubeyi öldüren kahraman. İçinde yaşadığımız kent denilen labirentin kıvrımlarını, farklı davranan ve düşünenlerden, yani sizin deyişinizle ucubelerden arındırıp norm bedenleri dayatan anlayış faşizm değil mi? Eril şiddetin mekânlarını yaratan ve bu mekânlarda kâbuslar yaşatan ve yaşayan bizleriz. Kıskıvrak yakalamışlar bizi, tahakküm ilişkilerinden kurtulamıyoruz.

Dünya tarihi, egemenlerin hayal kurması ve diğerlerinin bu hayallerden ölmesidir. Ve bizler birilerinin hayallerindeki hazır-nesne ölüleriz. Ve işin tuhafı, egemenlerin düşlerini düşlüyor ve kendi ölümümüzü arzuluyoruz. Bize biçilen ölme ve öldürme rollerini çeşitlendiriyoruz sadece. Hayal kurduğumuzda egemenlerin hayallerini çoğaltıyoruz. Tahakküm ilişkilerinden canı yananlar, iktidarın hayallerini kendi hayalleri sanıyor. Düşlerimiz yok, düşlerimiz kurumuş. Oysa bizim hayallerimiz, mevcut gerçeklikten bir kopuşu gerektirmeli ve bu kopuşla birlikte bambaşka ilişkileri içeren bir dünya yaratmayı. Mitolojilerin bedenlere kazıdığı basma kalıp düzeni üretmekten başka bir işe yaramıyoruz.

Başa dönelim, mitolojik zamanlara. Erkek kendine öyle bir dünya imgesi yaratmış ki nereye baksak erkek öğenin tahakkümünü ve dişil öğenin boyun eğdirilişini görüyoruz. Ve hayallerimizde mevcut gerçekliği yeniden üretiyoruz. Her şey dünyanın yaratılışına dair mitlerle başladı. Ve biz, mitolojik tahayyülün eril zihniyeti içinde hareket ediyoruz. Ne anlatıyordu Hesiodos Theogonia’sında? Önce kaos vardı. Kaostan ilk olarak Gaia, dişil öğe, toprak ana ortaya çıktı. Sonra Gaia erkeği, gök tanrı Uranus’ü doğurdu. Gök tanrı toprak anayı dölledi ve sonunda bildiğimiz dünyaya ulaştık. Daha dünyanın kuruluşunda tüm pozisyonlar belirlenmiştir. Erkek üstte, kadın alttadır. Bu kutsal misyoner pozisyon toplumsal hiyerarşiye taşındığında eril ve aktif olan ile dişil ve edilgin olanın konumları meşrulaştırıldı. Güya mitolojilere inanmıyoruz ama hâlâ mitolojileri uyguluyoruz. Hayal mı kurmak istiyorsunuz? Olmadık şeyleri düşleyin, pozisyonları sorgulamakla başlayın işe.

7 Ekim 2017 Cumartesi

BİENALİ İŞGAL EDELİM!

Eric Mack

RAHMİ ÖĞDÜL
06.10.2017

Sanat yapıtlarını bir metnin içine gömebilirsiniz. Ya da yapıtlar tüm metinlerin üzerinde yüzebilir. Önce metinlerini tasarlayan ve yapıtlarını metnin içine gömererek bir arada tutan sanatçılar vardır. Ya da yapıtlarını metin denizinin akıntılarına, rastlantısal karşılaşmalara bırakan sanatçılar. Mutlaka her sanatçının kavramları vardır ama kavramlarla ördüğü anlatıların içine yapıtlarını gömenler ile yapıtlarını bir denizanası gibi kavramsal akıntılarla sürüklenmeye bırakanlar arasında fark vardır. Metne gömülü sergi düzenlemelerinde izleyiciler önceden metni bilemedikleri ve metnin içine giremedikleri için kendilerini dışlanmış gibi hissedebilirler. Yapıtlar sergi mekânına bir kurmacanın karakterleri gibi yerleştirilmişlerdir. İçine giremedikleri, bilmedikleri bir kurmacanın karakterleriyle karşılaşmışlar ama ne olup bittiğini anlamamış olabilirler. Ya da izleyici, sanatçının kendi metnine göre ilişkilendirdiği yapıtlar arasında kendi bağlantılarını kurabilir. Yapbozun parçalarını bir araya getirdikçe önceleri anlamsız gelen parçalı dünya anlamlı hâle gelecek ve kaostan düzen kotarmanın tadını çıkaracaktır. Ortaya çıkan anlamlı dünya sanatçının niyetinden çok farklı olabilir.

Yapıtları tek tek yorumlayıp yapıtlar arasında bağlantılar kurarak kendi anlatınızı oluşturmak çaba ister. Çoğunlukla metni önceden okuyup sanatçının yarattığı anlam dünyasında rahat bir yolculuğa çıkmayı yeğleriz. Sanatçının niyetine bağlı kalırsanız, sorunun çözümü için sanatçının size verdiği bir cevap anahtarınız olacak. Sorunla karşılaşmak ve kendi başınıza çözmek yerine cevap anahtarından doğru cevapları bulabilirsiniz. Ya da cevap anahtarını bir kenara bırakıp, tek tek yapıtlarla karşılaşabilir, bir duygulanım ve düşünme nesnesinin size sunduğu sorunları çözmeye girişirsiniz. Daha sonra anahtara baktığınızda verdiğiniz tüm cevapların yanlış olduğunu görebilirsiniz. Ama unutmayın, sanatta doğru cevap yoktur, sadece yorumlar vardır. Bir açık yapıt olarak sanat yapıtı, yorumlara açıklığıyla cevap anahtarını ihlal etmeye kışkırtacaktır zaten.

O yüzden sanat yapıtı ve yapıtların her yan yana gelişi yeni bir dünya imgesidir, bir ‘imago mundi’. Bildik bir dünyanın düşünce şemalarını terk etmeye davet eder sizi. Ya da bildik dünyayı görünür kılarak içinde bulunduğumuz ilişki ağlarına, kendimize dışarıdan bakmamızı sağlayarak hayatımızı bir düşünce nesnesine dönüştürebilir. Ve bu yüzden sanat yapıtlarının yer aldığı galeri mekânı bir şantiyedir. Sanatçıyla birlikte kendi inşanızı gerçekleştireceğiniz bir yıkım ve yapım yeri.

Sanat günümüzde yıkımla, insanı yerinden yurdundan eden kentsel dönüşümle birlikte anılır olmuştur. Nerede yoksulların yaşadığı bir semtin nezihleştirilmesi varsa, orada önce sanatın ortaya çıkışına ve ardından konut fiyatlarının yükselişine ve semt sakinlerinin yerinden edilmesine tanık oluyoruz. Zaman içinde kurulan komşuluk ağları sanatın öncülük ya da eşlik ettiği nezihleştirme hareketiyle birlikte parçalanmakta ve geriye kutuların içinde ilişkisiz bireyler kalmaktadır. Ve bu yılki İstanbul Bienali’nin temasının ‘İyi Bir Komşu’ olması da bir o kadar manidardır. Sanatın komşuluk ilişkilerinin yıkılmasındaki suç ortaklığını örtbas etme çabası mı yoksa bir vicdan kanaması mı?

Sanat komşuluk ilişkilerini yıkılmasına eşlik ediyor ve yoksulları yerinden yurdundan ediyorsa yoksullar da nesneler olarak değil, failler olarak sanatı işgal etmeli ve sanatın kurduğu dünya imgesini yerinden etmeli. Bu zamana kadar yoksullar sanatta, bir nesne, betimlenecek ve yüksek fiyatlardan satılacak bir imge olarak yer bulmuştur. Kültürel sermayeden yoksun bırakılanların bu dengesizliği ancak işgal sırasında gidereceklerinden hiç kuşku yok. Hazır metinlerin içine yerleştirilerek edilginleştirilenlerin, dünya bilgisinden yoksun bırakılanların sadece öte dünya bilgisine ulaşmalarına izin veriliyor. Sergi mekânı, dünya bilgisinden yoksun bırakılanların kendi dünya imgelerini kurabilecekleri, şimdi ve burada dünyayı kavrayabilecekleri ve çözümlerini kendilerinin bulacağı kendi sorularını sorabilecekleri bir şantiyedir. Bienali işgal etmezsek, bizim adımıza soru sorup bizim adımıza yanıt veren egemenlerin bir yerleştirme nesnesi olmaktan kurtulamayacağız.

1 Ekim 2017 Pazar

SİZ HİÇ KENDİNİZİ TERK ETTİNİZ Mİ?

Igor Morski

Thomas Wightman
RAHMİ ÖĞDÜL
29.09.2017

Bilinmeyen bir ada var mı hâlâ? Haritalarda olmayan bir ada. Bırakın adaları, yeryüzünün altını üstüne getirdiler, haritası çıkarılmamış bir yer var mı? İnsanın her yerine girdiler, girilmedik bir yeri kalmadı. İnsan var mı hâlâ?

José Saramago’nun ‘Bilinmeyen Adanın Öyküsü’ adlı kısacık anlatısının bedenimde ve zihnimde bıraktığı tortunun içinden yazıyorum: “Benim istediğim bilinmeyen adayı bulmak, orada, o adada kim olduğumu bulmak istiyorum” (çev. Efe Çakmak, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları). Bir iç konuşmadır bu anlatı. Düşüncenin tek kişiyle değil, ancak çoklukla birlikte ilerleyebileceğinin anlatısı. Farklı karakterlerin konuşması birbirine virgüllerle öylesine bağlanmış ki dikkatinizi vermezseniz kimin konuştuğunu anlayamazsınız. Zaten kimin konuştuğunun ne önemi var ki? Konuşan çokluktur, içimizdeki çokluk: “Bilmiyor musun kim olduğunu, Eğer kendinden çıkamazsan, asla bilemezsin kim olduğunu.” Konuşma, virgüllerle birbirine bağlanan cümlelerle kesintisiz devam eder: “Adayı görmek için adayı terk etmen gerekir diyorum, kendimizden kurtulamadığımız sürece kendimizi göremeyiz diyorum, Kendimizden kaçamadığımız sürece, demek istiyorsun, Hayır, bu aynı şey değil.”

Kendimizden kurtulmak, kendimizden kaçmakla aynı şey değil. Kendinizden kaçabilir ama kurtulamazsınız. Kendimizden kaçmak; hep yaptığımız şey. Sorunlarla karşılaştığınızda sorunları bırakıp kaçacağınızı sanırsınız. Fakat Kavafis’in şehri gibi kendiniz, hep arkanızdan gelecek. Kendinizden kaçamazsınız. Ama içinizdeki çokluk konuşmaya devam edecek: “Kralın âlimi… ahkâm kesmeye başlardı, her adam bir ada derdi, ama bu sözlerin bir kadın olarak benimle bir alakası olmadığından, hiç kulak vermedim sözlerine, sen ne diyorsun.” Adayı, kim olduğunu bulmayı arzulayan anlatının kahramanı kulak verir içindeki çokluğa: “Adayı görmek için adayı terk etmen gerekir.” Ve teknesini yolculuk için hazırlamaya girişir. Adayı terk eden, bilinmeyen adayla karşılaşabilir ancak, yani kendisiyle. İnsan kendi içindeyken nereden bilebilir ki kendini?

Kendimizi bulmak için kendimizi terk etmemizi ve engin sulara açılmamızı öneriyor Saramago. Bu zamana kadar hep kendimizden kaçtık, ama kurtulamadık. Kaçmaya çalışıp da kurtulamadığımız nedir acaba? Bir yapıdır, üstelik çok iyi tanıdığımız bir yapı. Kalıbımızı çok iyi tanıyoruz ama kendimizin kim olduğunu bilmiyoruz hâlâ. “Sen busun” diyerek bizi hep hazır yapıların, kalıpların içine yerleştirdiler; içine yerleştirildiğimiz kalıpları kendimiz zannettik. Çok sıkıldık ve kaçmak istedik; o zamanda hazır ütopyalar sundular bize. Yılın belirli dönemlerindeki kaçamaklar, tatiller mesela. Tatillerde de kendimizden kaçamadık, yine kalıbın içindeydik çünkü. Sonra sanatçılara kendi ütopyalarını gerçekleştirsinler diye mekânlarını açtılar. Önceden planlanmış bir mekân içindeki kutulara sıkıştırılan hayaller. Hayallerimizi bile ütopya adı altında kalıplara soktular. Kaçamıyorsunuz, kalıplar peşinizden geliyor. Kalıbımızı terk etmeden asla kendimizi, kim olduğumuzu ve hayallerimizi bilemeyeceğiz.

Biliyorum, o kadar kolay değil kendini, kalıbını terk etmek. Dayayıp döşediğiniz bir evi; rahat koltukları, döşekleri geride bırakmak. Bedenin kalıbına dönüşmüş bir ev ya da evin kalıbını almış bir beden; tüm alışkanlıklar, basmakalıp düşünceler. Ve en zoru, iktidarın kendi tahayyülüne göre kurduğu insanı terk etmektir. Sabit bir öz etrafındaki halkalardan oluşan bir yapı olarak insan. İnsanın sabit bir doğası, özü vardır diyerek insanı sabitleyen ve en merkezdeki iç halkayı istediği gibi dolduran iktidar kendi insan kalıbını yaratmaya çalışmıştır her zaman. Ve dış halkalar, suya atılan bir taşın titreşimleri gibi dışa doğru yayıldıkça iktidarı çoğaltmaktan başka bir işe yaramıyor. Bu yüzden insanlar arası ilişkilerden değil, iktidarın tasarladığı ilişkilerden söz edebiliriz. Ve bu tek merkezli, tek sesli kalıbımızı terk etmezsek asla işitemeyeceğiz içimizdeki çokluğu ve asla öğrenemeyeceğiz kim olduğumuzu. Hâlâ bilinmedik bir ada, bir insan var mı? Var tabi, kendimiz. Kalıbını terk edenler, dolduruşa gelmeyenler keşfedebilir ancak. İçimizde çokluk, önümüzde engin sular; yolculuğa var mısınız?